جنگل هاي ارسباران با 164 هزار هکتار وسعت از جنگلها و مراتع کشور در امتداد شمال غربي جنگل هاي شمال ايران و در محدوده رودخانه ارس واقع شده است. اين منطقه با داشتن 1400 گونه مختلف گياهي از زمره مناطق داراي گياهان دارويي غني مي باشد و بهره برداري از اين گياهان هنوز آنطور که در دنيا استفاده مي شود در منطقه چندان مورد توجه قرار نگرفته است. طبق مطالعات انجام شده، تا کنون بيش از 1344 گونه گياهي در اين منطقه شناسايي شده است که به 493 جنس و 97 تيره تعلق دارند. از اين تعداد، 80 گونه از آنها جنگلي بوده و 40 مورد جزو گونه هاي مهم دارويي مي باشد.
گياهان اهميت فراواني در توسعه جوامع داشته اند و تحقيقات فراواني براي يافتن فرآورده ها و مواد طبيعي دارويي گياهي در طول تاريخ انجام شده بدليل اهميت خاصي که گياهان دارويي در توسعه يک منطقه دارد در اين خصوص دارند در اين مقاله علاوه بر شناسايي گياهان منحصر به فرد منطقه مورد مطالعه به بررسي اهميتي که گياهان دارويي در توسعه منطقه خواهد داشت پرداخته شده است. نتايج نشان مي دهد از گياهان منحصر به فرد دارويي منطقه مي توان به: آدنيس، پولک، ماهور و ... اشاره داشت که شناخت و آشنايي کشاورزان با شيوه هاي کشت و زرع اين گياهان، حمايت هاي مالي و بيمه اي، حمايت جدي دولت از توليد و توسعه صنعت گياهان دارويي از طرح جلوگيري از انقراض گونه هاي گياهان دارويي و ... مي تواند در توسعه منطقه تاثيرگذار باشد.

منطقه حفاظت شده ارسباران

جنگل هاي ارسباران با 164 هزار هکتار وسعت از جنگلها و مراتع کشور در امتداد شمال غربي جنگل هاي شمال ايران و در محدوده رودخانه ارس واقع شده است. اين منطقه با داشتن 1400 گونه مختلف گياهي از زمره مناطق داراي گياهان دارويي غني مي باشد و بهره برداري از اين گياهان هنوز آنطور که در دنيا استفاده مي شود در منطقه چندان مورد توجه قرار نگرفته است. طبق مطالعات انجام شده، تا کنون بيش از 1344 گونه گياهي در اين منطقه شناسايي شده است که به 493 جنس و 97 تيره تعلق دارند. از اين تعداد، 80 گونه از آنها جنگلي بوده و 40 مورد جزو گونه هاي مهم دارويي مي باشد.
گياهان اهميت فراواني در توسعه جوامع داشته اند و تحقيقات فراواني براي يافتن فرآورده ها و مواد طبيعي دارويي گياهي در طول تاريخ انجام شده بدليل اهميت خاصي که گياهان دارويي در توسعه يک منطقه دارد در اين خصوص دارند در اين مقاله علاوه بر شناسايي گياهان منحصر به فرد منطقه مورد مطالعه به بررسي اهميتي که گياهان دارويي در توسعه منطقه خواهد داشت پرداخته شده است. نتايج نشان مي دهد از گياهان منحصر به فرد دارويي منطقه مي توان به: آدنيس، پولک، ماهور و ... اشاره داشت که شناخت و آشنايي کشاورزان با شيوه هاي کشت و زرع اين گياهان، حمايت هاي مالي و بيمه اي، حمايت جدي دولت از توليد و توسعه صنعت گياهان دارويي از طرح جلوگيري از انقراض گونه هاي گياهان دارويي و ... مي تواند در توسعه منطقه تاثيرگذار باشد.

منطقه حفاظت شده ارسباران

صخره های قلعه بابک

قله های دیوری

قله های سئحراما
ابگرمهای قلعه کندی، متعلق 

غار وایقان

دریاچه سد اولیبان 

دریاچه سد خدافرین

بوستان پارک بذ

مقاله:

بررسي فلور، شكل زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه جنوب غربي كوه ديوري

(كليبر) در استان آذربايجان شرقي

3 و فاطمه خوشبخت 2 ، *فرهاد فرحوش 1 مختار حسنزاده كلالق

1 (دانشگاه آزاد اسلامي، واحد مرند، گروه علوم گياهي، مرند، ايران .

2 (دانشگاه آزاد اسلامي واحد تبريز، گروه زراعت و اصلاح نباتات، تبريز، ايران. *رايانامه نويسنده مسئول: ir.ac.iaut@farahvash

3 (گروه مهندسي فضاي سبز، دانشكده كشاورزي، دانشگاه تبريز، تبريز، ايران .

چكيده

منطقه مورد مطالعه در سه كيلومتري شهر كليبر با مختصات طول جغرافيايي º ، 38، ' 52 " 10 شمالي و عرض جغرافيايي 47 درجه، 2 دقيقه، 8 ثانيه

شرقي قراردارد. كمترين و بيشترين ارتفاع ثبت شده به ترتيب برابر 1120 و 1810 متر از سطح دريا ميباشد. ميانگين درجه حرارت سالانه من طقه برابر

/3 12 درجه سانتيگراد . دبو نمــونههاي گياهي طي فصــل رويشي از اسفند مـاه 1388 تا اواخـر فصل رويشي 1390 از منطـقه مورد نظر جمعآوري بر و

اساس روشهاي متداول تاكسونومي گياهي با استفاده از منابع فلور مورد شناسايي قرار گرفتند. بررسي به عمل آمده نشان داد كه 239 گونه گياهي متعلق

به 183 جنس و 59 خانواده در منطقه مطالعاتي وجود دارد. خانوادههاي كاسني (Asteraceae با ) 34 گونه، پروانه ( آسا Papilionaceae با ) 17 گونه،

غلات (Poaceae با ) 17 گونه، نعناع (Lamiaceae با ) 16 گونه، گل سرخ (Rosaceae با ) 16 گونه و لاله (Liliaceae با ) 10 گونه به ترتيب بيشترين

 گونهها را به خود اختصاص دادهاند مطالعه شكل زيستي نشان ميدهد كه 37 درصد گياهان جمعآوري شده از نوع هميكريپتوفيت، 27 درصد تروفيت، 15

درصد فانروفيت، 17 درصد كريپتوفيت و 4 درصد كامفيت ميباشد. همچنين بررسي كوروتيپ گونهها نشاندهنده تعلق /30 47 درصد گونهها به ناحيه

ايران - توراني ميباشد .

 واژههاي كليدي: آذربايجان شرقي، ايران - توراني، فلور، جغرافياي گياهي، كليبر، شكل زيستي، كوروتيپ .

مقدمه

شناسايي پوشش گياهي يك منطقه ضمن اين كـه

اســاس بررســي هــا و تحقيقــات بــوم شــناختي و

توپوگرافيـك اسـت ، راهكـاري مناسـب بـراي تعيـين

قابليتهـاي منطقـه از جهـات متفـاوت مـي باشـد . بـا

 جمعآوري پوشش گياهي يك منطقه ميتوان گونههاي

نادر كه در حال انقراض و نابودي هستند يا گونههـاي

شناخته نشـده و فاقـد نـام علمـي را شنا سـايي و

نامگذاري كرد ( رستمي، 1384.(

انتشار و حضور نباتات در هر منطقـه تصـادفي و

اتفـاقي نبـوده و بازتـابي از شـرايط اقليمـي ، خـاكي و

عوامل زيستي آن مناطق محسوب مـي گـردد . بنـابراين

با شناسايي پوشش گياهي در هر رويشگاه ، دستيابي به

90/11/21 :پذيرش تاريخ 90/04/29 :دريافت تاريخ

22 / مختار حسنزاده كلالق، فرهاد فرحوش و فاطمه خوشبخت

91 بهار / اول شماره / سوم سال

ديگر دادههاي مورد نيـاز در بخـش منـابع طب يعـي آن

عرصه ساده ميگردد (باغستاني ميبدي، 1375.(

دخالتهـاي نابخردانـه و بـي مسـئولانه انسـان در

طبيعـت و ايجـاد تغييـر خودخواهانـه در پهنـه گيتـي

موجب توسعه بينظمي و برهم خوردن تعادل زيسـت

محيطي گرديده است . از بـين رفـتن پوشـش گيـاهي،

انقراض برخي از گونههاي گياهي و جانوري و به تبع

آن بروز مسايل و معضلاتي ماننـد گرمـايش تـدريجي

زمين، تخريب ذخيـره آب هـاي شـيرين، بيابـان زايـي،

خشكسالي همـراه بـا بحـران آب و غـذا انسـان را بـا

چالشهاي جدي مواجه ساخته است ( بينام، 1389.(

رستنيها يكي از منابع تجديـد شـونده هسـت و ند

فقط بهرهبرداري علمي و اصولي اسـت كـه مـي توانـد

ضامن اسـتقرار آن هـا باشـد . شـناخت منـابع طبيعـي و

ارزيــــابي درســــت از پتانســــيل كنــــوني آن در

برنامهريزيهاي آينده كشور بسيار مهم باشد . مطالعه و

تركيب فلور ايران بر ايـن اسـاس از اولويـت خاصـي

برخــوردار بــوده و بــيش از هــر علمــي ضــرورت

دارد(طاعي نيا، 1389 ( . بررسي پوشش گيـاهي كشـور

نه تنها مـورد توجـه انديشـمندان داخلـي بـوده ، بلكـه

بسياري از پژوهشگران خـارجي نظيـر بـونژ ، اشـتاف ،

رشينگر ، گائوبا و دارلينگتون نيز تحقيقـات گسـترده اي

در ايــن زمينــه طــي دو قــرن گذشــته انجــام داده انــد

(يوسفي ، 1388.(

مسائل اصلي جامعه بشري در هـزاره سوم قبل از

آنكه مـربوط به توسعه صـنعت، نفوذ هرچه بيشـتر در

كهكشان، اتم و به طور كلي افزايش سلطه بـر طبيعـت

باشد، به آينـده منـابع طبيعـي ماننـد ذخـاير گيـاهي و

جانوري توجه دارد . ايجـاد حـس مسـئوليت پـذيري و

مشاركت مردم در مباحث زيست محيطي بـر همگـان

واجـب و بـه نـوعي وظيفـه انسـاني و ملـي در قبـال

نسلهاي آينده است. علم سيستماتيك گياهي به عنوان

يك علم پايه و در عين حال كاربردي ، منشـا و مبنـاي

بسياري از مطالعات و علوم اسـت . آمـايش سـرزمين،

شناخت پتانسيل منابع طبيعي و مباحث زيستمحيطي،

كشاورزي، داروسازي و توليدات صنعتي، بـدون علـم

گياهشناسي و سيستماتيك گياهي در عمل راه به جايي

نخواهند برد(باغستاني ميبدي، 1375.(

كشور ايران جزو مناطق كليدي زيستبوم جهـاني

از لحاظ تنوع خاص اقليمي و گوناگوني فلـور گيـاهي

و جـانوري مـيباشــد . قهرمـاني و همكــاران (1378(

1300 گونـه متعلـق بـه 98 خـانواده و 510 جـنس از

گياهان استان آذربايجانشرقي را شناسـايي كردنـد كـه

خانوادههاي كاسني، بقولات ، غلات و نعناع به ترتيب

داراي بيشترين گونهها بودند. منطقه آذربايجان از نقطه

نظر ذخاير ژنتيكي از جايگاه بسـيار مهمـي در كشـور

برخوردار مي باشد. در همين راستا ، شناسايي و معرفي

رستنيهاي يك منطقه در تعيين پتانسـيل قابليـت هـاي

رويشي، شناسايي گونههاي مقاوم و همچنين شناسايي

گونههاي در حال انقراض و كمك به حفظ آنها، امكان

دسترسي آسان به گونـه هـاي گيـاهي، امكـان افـزايش

تعداد گونهها و استفاده اصولي از آن اهميـت ويـژه اي

دارد ( كاشيپزها و همكاران، 1383.(

مطالعات مختلفي در زمينه رستنيهاي منطقه و به

ويژه منطقه حفاظت شده ارسباران انجام شده كه از آن

جمله ميتوان به مطالعـات Assadi ) 1987) و ) 1988 (

و Hamzehee و همكاران (2010 (اشاره كـرد . بـا ايـن

حال مطالعات جامع فلوريستيكي براي منطقه ارسباران

و به خصوص شهرستان كليبر با موقعيـت منحصـر بـه

فـرد از نظـر شـرايط اقليمـي، موقعيـت جغرافيـايي و

عوامل بومشناختي انجام نشده است. پـژوهش حاضـر

بر اين اساس با هدف شناسايي و معرفي فلـور منطقـه

جنوبغربي كـوه ديـوري ( كليبـر ) همـراه بـا آمـايش

سرزمين در منطقه مورد مطالعه از منظـر پتانسـيل هـاي

طبيعي منطقه انجام گرفت تا بتوان از اين طريق جهت

انواع فعاليتهاي كشاورزي و صنعتي معرفي شوند .

بررسي فلور، شكل زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه جنوب غربي كوه ديوري / 23

91 بهار / اول شماره / سوم سال

 ها مواد و روش

چين خوردگيها و ارتفاعات متغيـر ارسـباران بـه

ويژه در منطقه كليبر همراه با موقعيت خاص اقليمي و

تاثيرپذيري از چندين جريان آب و هـوايي (سـيبري -

مديترانــهاي و خــزري) زمينــه ســاز ايجــاد يكــي از

 غنيترين رويـش گـاه هـاي جنگلـي كشـور شـده كـه

همچون نگيني سبز در منتهياليه شمال غرب كشـور و

شــماليتــرين نقطــه ي اســتان آذربايجــان شــرقي

د مي رخش . د اين جنگلها در گذشته با مساحت ي بالغ بر

1350000 هكتار در حوزه جغرافيايي چهار شهرسـتان

كليبـر، ورزقـان، اهـر و جلفـا قـرار گرفتـه كـه البتـه

تعاملهاي يك طرفه و دخالتهاي غيراصولي توام بـا

تغييرات آب و هوايي مساحت آنها را به حد 164000

هكتار كاهش داده است. البته همچنان مجموعهاي غني

و با ارزش از گونههاي گيـاهي عليـرغم تـاثير عوامـل

مخرب در اين منطقه ساكن بوده و داراي تنوع گيـاهي

نزديك به 1100 گونه گيـاهي مشـتمل بـر 126 گونـه

درختي و درختچهاي نظير بلـوط سـفيد، ممـرز، افـرا،

زبان گنجشك، زغال اخته، هفـت كـول و گونـه هـاي

نادري مثل سرخدار، درخـت پـر و انـواع ارس اشـاره

 ميباشد ( الهيان، 1387.(

كوه ديوري در محدوده مختصات طول جغرافيايي

8 " 2، ' 47 ، º جغرافيايي عرض و شمالي 10 " 52، ' 38 ، º

شرقي واقع شده كه از سـمت جنـوب بـه رودخانـه ي

جيلان چاي، از سمت شـرق بـه روسـتاي كـروان، از

سمت شمال به روستاي صومعه و از طرف غـرب بـه

باغات كليبر منتهي ميشـود ( شـكل . )1 منطقـه مـورد

مطالعه قسمتي از اين كوه نسـبتاً وسـيع اسـت كـه بـه

سمت جنوب غربي مشرف بوده و از سمت غـرب بـه

تپه علم لي بابا، از سمت جنوب بـه رودخانـه جـيلان

چاي و باغات و از سـمت شـرق بـه منطقـه خرتـوت

محدود گرديده است.

شكل .1 نقشه موقعيت و توپوگرافي منطقه مورد مطالعه كه با رنگ قرمز مشخص شده است (بزرگ نمايي نقشه برابر 50000:1 (

منطقه از لحاظ توپوگرافي كوهستاني و از پستي و

بلندي زيادي برخوردار است. حداقل و حداكثر ارتفاع

منطقه از سطح دريا به ترتيب برابر 1120 متر و 1810

متر بوده و شيب در نقاط مختلف از بسيارتند در

ارتفاع بالاي 1500 متر تا متوسط و كم در نقاط پايين

دست و دامنهها متغير است .

وسعت منطقه مورد بررسي: محدوده مورد مطالعه

به شكل مثلثي بود كه قاعده تقريباً سه كيلومتري آن به

رودخانه جيلان چاي منتهي شده و دو ضلع ديگـر آن

به قله مخروط مانند بالاي كوه تا ارتفـاع 1810 متـري

كشيده گرديده بو . د وسـعت منطقـه مـورد مطالعـه در

حدود 1200 هكتار برآورد .شد

24 / مختار حسنزاده كلالق، فرهاد فرحوش و فاطمه خوشبخت

91 بهار / اول شماره / سوم سال

رژيم دمايي منطقه نيـز تحـت تـاثير سيسـتم هـاي

زمستاني و تابستاني تودههـاي ورودي قـرار داشـت و

تغييرات آن نيز بسيار زياد بود. نظر به اينكه چند سالي

بيشتر از تاسيس ايستگاه سينوپتيك كليبر هنگام انجـام

اين مطالعه نميگذشـت، بـه منظـور تشـخيص اقلـيم

منطقـه بـه مطالعـات Hamzehee و همكـاران (2010 (

استناد شد. ميانگين دماي سالانه بر اساس اطلاعـات و

آمار ايستگاههاي مجاور كليبـر در يـك دوره 30 سـاله

در پــايينتــرين ارتفــاع (250 متــر) برابــر 14 درجــه

سانتيگراد و در بالاترين ارتفـاع (2840 متـر بـه بـالا )

برابر با 5 درجه سانتيگراد بود. ميزان بارش سالانه نير

در حدود 316 ميليمتر در جنگلهاي مرتفع متغير بود

 .( Hamzehee et al., 2010)

البته علاوه بر آن به آمار ايستگاه سينوپتيك كليبر

در سه كيلومتري منطقه مورد مطالعه با ارتفاع 1180

متر نيز اشاره ميگردد .

البته حداقل دما طبق آمار ايستگاه سينوپتيك كليبر

مربوط به بهمن ماه 1388 2/3 با درجه سـانتي گـراد و

حداكثر دما مربوط به مـرداد مـاه 1389 بـا 25 درجـه

سـانتيگـراد بـود. متوسـط بارنـدگي منطقـه نيـز 447

ميليمتر است كه حـداكثر آن در ارديبهشـت 1389 بـا

 90 ميلــيمتــر و حــداقل آن در مــرداد 1389 بــا 10

ميليمتر گزارش شده است .

رژيم بارندگي منطقه، مديترانهاي و شـبه مديترانـه

 و اي از بــارش تابســتاني انــدك برخــوردار اســت .

بارندگي بهاره در منطقه كليبر زياد و نزديك به نصـف

بارندگي سالانه بوده و بارنـدگي پـاييزي نيـز كمتـر از

بارندگي زمستاني مي باشد(الهيان، 1387.(

وجود مه و اثرات حايز اهميت آن يكي از مسـايل

مهمي است كه بايد در برآورد ميزان بـارش در منطقـه

كليبر مورد توجـه قـرار گيـرد، بـه طـوري كـه تعـدد

روزهـاي مـه خيـز در كنـار 447 ميلـي متـر متوسـط

بارندگي سالانه نقش عمـده اي در افـزايش بـيلان آب

داشته و مي توان انتظار رويش قابلتـوجهي را از ايـن

رهگذر براي پوشش گياهي داشـت كـه البتـه مطالعـه

مدوني در اين خصوص در منطقـ ه صـورت نپذيرفتـه

است. مشاهدات عيني از منطقـه در روزهـاي ابـري و

 مهآلود نشاندهنده ريزش قطرات آب از سطح برگهـا

است كه البته قابل اندازهگيري خواهد بود. ايـن بـاران

در ارتفاعات با تجمع ابر به حداكثر ميزان خود رسيده

و به علت سرماي زياد اين منطقه بـا سـرعت بيشـتري

در برخورد با سطح برگ به آب تبديل ميشود .

گونههاي گياهي م ناطق به مختلف منظـور معرفـي

فلور منطقه گردآوري و محلهاي جمعآوري نمونه بـا

استفاده از نقشه عملياتي منطقه طـي سـال هـاي 1388

الي 1390 تعيين گرديد. پس از شناسايي منطقـه مـورد

مطالعـه بـا مراجعـه بــه منطقـه از هـر گونـه گيــاهي

نمونـهبـرداري و ارتفـاع از سـطح دريـا و مختصـات

جغرافيــايي مكــانهــاي جمــعآوري توســط دســتگاه

مكاننماي جغرافيايي (GPS ( ثبت شد .

نمونهها پس از خشك شـدن و نامگـذاري اوليـه

جهت تاييد برخي نمونههاي نامگـذاري شـده بـه بـاغ

 ه گيا شناسي اداره منابع طبيعي آذربايجان شـرقي منتقـل

و بـــا اســـتفاده از منـــابع علمـــي فلـــور ايرانيكـــا

Davis,1965- ) تركيه فلور) Rechinger,1963-1998 )

Townsend and Guest,1980-) عـراق فلـور ،) 1988

1985 (، فلور ايران ( 1978,Parsa ، (فلور رنگي ايـران

(قهرمان، 1386 - 1357 (، گونهاي ايران ( معصـومي ،

1384 - 1365 ، (فرهنــگ نــامهــاي گياهــان ايــران

(مظفريان، 1392 و) همچنين با استفاده از نمونـه هـاي

هرباريومي شناسايي شدند. در تعيين اشكال زيستي از

رده بنـدي Raunkier ) 1934 ( اسـتفاده شـد. پـراكنش

جغرافيايي گونـه هـا بـر اسـاس تقسـيم بنـدي نـواحي

Jalili ( ، 1359 ) مبـين ، ) 1973 ) Zohary توسط رويشي

 تعيــــــين) 1986 ) Takhtajan ( و 1999 ) Jamzad و

گرديد .

بررسي فلور، شكل زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه جنوب غربي كوه ديوري / 25

91 بهار / اول شماره / سوم سال

نتايج

به طور كلي 239 گونه گياهي متعلق به 183

جنس و 59 خانواده گياهي در منطقه جنوب غربي

كوه ديوري جمع و شناسايي شدند ( جدول 1 .(

خانواده كاسني از نقطه نظر فراواني با 27 جنس،

خانواده غلات با 14 جنس، خانواده گل سرخ با 13

جنس، خانواده نعناع با 12 جنس، خانواده پروانهآسا

با 11 جنس و خانواده شببو با 9 جنس به ترتيب

بيشترين جنسها را به خود اختصاص دادند (شكل

2 .(همچنين بسشترين فراواني گونهها نيز مربوط به

خانوادههاي كاسني ( 34 گونه ، ) پروانهآسا ( 17 گونه ، )

غلات ( 17 گونه)، گل سرخ ( 16 گونه، نعناع ( 16

گونه) و لاله ( 10 گونه) تعلق داشت (شكل ).3

ميزان 37 درصد گونهها طبق روش رانكيه از

لحاظ شكل زيستي هميكريپتوفيت، 27 درصد

تروفيت، 17 درصد كريپتوفيت، 15 درصد ف انروفيت و

 4 درصد كامفيت بودند (شكل 4 .(

پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه نشان داد كه

/3 47 درصد گونهها متعلق به ناحيه رويشي ايراني-

توراني بوده و ساير گونه ها در نواحي رويشي ديگري

دش يافت مي ند كه به ترتيب عبارتند از : 36 درصد

اروسيبري- ايران-توراني، 3/3 درصد اروسيبري-

ايران- توراني م- ديترانهاي، 2/8 درصد مديترانهاي، 1/2

درصد اروسيبري، 4/5 درصد ايراني-توراني-

مديترانهاي، 4/2 درصد بومي ايران 0/7 و درصد جهان

وطن (ي شكل .)5

بررسي خانوادههاي گياهي نشان داد كه حدود 39

گونه گياهي (15 درصد) از كل گياهان شناسايي شده

منط قه به صورت درختي يا درختچهاي (فانروفيت)

هستند ( شكل . )4 همچنين 17 گونه ( /88 11 درصد)

از گياهان منطقه طبق نظر زرگري (1375 (داراي

خاصيت دارويي هستند كه در جدول 1 با علامت *

مشخص شدهاند. 10 گونه گياهي موجود در منطقه

انحصاري ايران و 19 گونه نيز شناسايي شد كه انتشار

جغرافيايي آنها در ايران منحصر به منطقه ارسباران .بود

گونه ي ها ونك (albus Dictamnus ،(بومادران

هزاربرگ (millefolium Achillea ، (گل استكاني

(rapunculus Campanula ،(خشخاش شرقي

Potentilla ) راست پنجهبرگ)، Papaver orientale)

recta ، (ابرويي زنبوري (apifera Ophrys ،(ابرويي

كوهستاني ( scolopax Ophrys (و ثعلب ميموني

(simian Orchis (ها به علت زيبايي گل شامل درشتي،

رنگ يا زيبايي ميوه ميتوانند به عنوان گياه زينتي

پرورش يافته و در فضاهاي شهري از قبيل پارك ، ها

خيابانها و ديگر اماكن استفاده شوند .

شكل .2 تعداد جنسهاي گياهي منطقه مورد مطالعه بر اساس خانوادههاي غالب

تعداد جنسها

هاي غالب در منطقه مطالعاتي

هاي گياهي منطقه مورد مطالعه به صورت درصد كه در

كريپتوفيت ، ها Th

بيانگر اروپا - سيبري،

Cosm بيانگر جهاني

زاده كلالق، فرهاد فرحوش و فاطمه خوشبخت

شكل .3 تعداد گونههاي مربوط به خانوادههاي غالب در منطقه مطالعاتي

شكل 4 .شكل زيستي گونههاي گياهي منطقه مورد مطالعه به صورت درصد كه در

آن Ch به معني كامفيته ا، Ph به معني فانروفيت ، ها Cr به معني كريپتوفيت

به معني و ها تروفيت He به معني همي ها كريپتوفيت است.

شكل .5 كوروتيپ گونههاي منطقه مورد مطالعه (درصد) كه در آن ES بيانگر اروپا

Med بيانگر ميترانهاي، IT بيانگر ايراني-توراني، Endm بيانگر بومي و Cosm

است .

26 / مختار حسنزاده كلالق، فرهاد فرح

91 بهار / اول شماره / سوم سال

شكل

Med

است

بررسي فلور، شكل زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه جنوب غربي كوه ديوري / 27

91 بهار / اول شماره / سوم سال

جدول .1 فهرست گونههاي گياهي به همراه كوروتيپ، شكل زيستي، اسامي علمي - فارسي و ارتفاع محل جمع آوري در منطقه مورد

مطالعه. نشانههاي بكار رفته در جدول: تروفيت=Th ،كريپتوفيـت =Cr ،فانروفيـت =Ph ،كامفيـت =Ch ، همـي كريپتوفيـت =He ،ژئوفيـت =G.

منطقه ايران-توراني=IT ، اروپا-سـيبري = ES ،مديترانـه اي =Med ، خليجـي -عمـاني =Kh.نمونـه هـاي بـومي ايـران =Endem ،نمونـه هـاي

جهاني=Cosm ،زيرگونه=Subsp ،واريته= Var ،گياهان دارويي= *،

نهانزادان آوندي (Pteridophytes (

ارتفاع محل ( )متر كوروتيپ شكل زيستي نام فارسي نام علمي گياه نام خانواده

اسب دم Cr IT, ES 1200 *

Equisetum arvense 1 Equisetaceae L.

Cheilanthes persica (Bory) Kuhn.

 كوهي سرخس Cr IT 1730 Sinopteridaceae

(Adianthaceae)

2

بازدانگان (Gymnosperms (

ارتفاع محل ( )متر كوروتيپ شكل زيستي نام فارسي نام علمي گياه نام خانواده

پيرو Ph Co 1750 *

Juniperus communis L.

Cupressaceae

1

2 Juniperus excelsa M.Bieb.

 ارس Ph IT, ES 1600

3 Juniperus foetidissima Willd.

 چاتانا Ph IT 1700

كبير ارمك Ph Med 1550 *

Ephedra major Host .

Ephedraceae

4

* 1600 Med Ph ارمك، ريش بز

Ephedra procera Fisch.et.C.A.

Mey.

5

گياهان گلدار (plants Flowering (

دولپه اي (ها D (تك لپه اي (ها M(

ارتفاع محل ( )متر كوروتيپ شكل زيستي نام فارسي نام علمي گياه نام خانواده

Acer campestre L.

 كركو Ph ES 1740

Aceraceae (D)

1

 كركو سياه Ph IT, ES 1500 Acer monspessulanum L. subsp.

ibericum (M.B) Yaltrik.

2

خيارك Cr IT 1250 *

3 Amaryllidaceae (D) Ixiolirion tataricum (Pall.) Herb.

Cotinus coggygria Scop.

 پر درخت Ph IT, ES 1410

Anacardiaceae (D)

4

بنه Ph IT 1350 *

Pistacia atlantica Desf mutica

(Fisch. & C.A.Mey) Rech.f.

5

Astrodacus orientalis (L.) Drude.

 كوهي هويج He (Th) IT, ES 1200

Apiaceae (D)

6

Th IT 1380

چتر گندمي برگ

گرد

7 Bupleurum rottundifolium L.

He IT 1150

ساقه

خز،هويجك

8 Caucalis platycarpos L.

9 Eryngium caucasicum Trautv. اناريجه ، چوچاخ He IT 1200

10 Falcaria vulgaris Bernh.

 اياغي غاز He IT 1250

رازيانه He IT 1400 *

Foeniculum vulgare Mill 11 .

12 Prangos ferulacea (L.) Lindl.

 جاشير He IT 1700

1550 IT, ES,

Med Th

شانه ونوس،

قوشدرناغه

13 Scandix iberica M. B.

14 Asclepiadaceae (D) Vincetoxicum pumilum Decne. كوتاه پا ترياقي He Endem 1200

15 Berberidaceae (D) Berberis integrrima Bge.

 زرشك Ph IT, ES 1600

گاوزبان He IT, ES 1300 *

Anchusa italica Retz .

Boraginaceae (D)

16

17 Cerinthe minor L.

 قوان يل He ES 1300

18 Echium italicum L. گاوزبان گل He IT 1400

28 / مختار حسنزاده كلالق، فرهاد فرحوش و فاطمه خوشبخت

91 بهار / اول شماره / سوم سال

* ايتاليايي

Th IT 1120

چشم گربهاي

خزري

19 Nonnea caspica (Willd) G. Don.

He IT 1250

گونهاي زنگوله

اي

20 Onosma microcarpum DC.

He IT, ES 1400

گل استكاني آبله

دار

Campanula phyctidocalyx Boiss.&

Noe.

Campanulaceae (D)

21

He IT, ES 1500

گل استكاني

خوراكي

22 Campanula rapunculus L.

Th IT, ES 1450

گل استكاني

راست

23 Campanula stricta L.

Ph IT, ES 1600

پلاخور

گرجستاني، شونه

Lonicera iberica M. B.

Caprifoliaceae (D)

24

 25 Viburnum lantana L.

 كول هفت Ph IT 1750

 كركي ميخك Th IT, ES 1350 Dianthus crinitus Sm. Subsp.

crinitus.

Caryophillaceae

(D)

26

1300 IT, ES,

Med He

ميخك شرقي،

غولك

27 Dianthus orientalis Adams.

 عقربك He IT 1200 Paronychia kurdica Boiss. var.

kurdica

28

Th IT 1200

صابوني

چسبناك، گل

صابوني

29 Saponaria viscosa C. A. Mey.

 30 Silene vulgaris (Moench) Garcke.

 بادكنكي سيلن Th IT 1350

 31 Stellaria graminea L.

 گندمك He IT, ES 1500

 32 Vaccaria pyramidata Medik.

 صابونك Th IT 1300

He IT 1300

گل آفتابي

گسترده

Fumaria procumbens Gren. et

Godr.

Cistaceae (D)

33

Th IT, ES 1800

گل آفتابي

اروپايي

Helianthemun ledifolium (L.) Mill.

Var. ledifulium.

34

Achillea biebersteinii Afan. زرد بومادران Cr IT 1200

Compositae (D)

 Asteraceae

 35

Cr IT, ES 1570

بومادران

* هزاربرگ

36 Achillea millefolium L.

 37 Achillea tenuifolia Lam. بياباني بومادران He IT 1245

 38 Acroptilon repens (L.) DC.

1405 IT He تلخه تله گيجه

 39 Anthemis talyschensis A. Fedor تالشي بابونه He IT, ES 1400

 آناتولي بابونه Th IT, ES 1300 Anthemis wiedemanniana

Fisch&C.A. Mey.

40

 41 Carthamus lanatus L.

 مقدس گلرنگ He IT, ES 1500

He IT 1220

گل گندم چمن

(زار شش پر تيغ )

42 Centaurea iberica Trev.ex Spreng.

 43 Centaurea sosnovskyi Grossh.

 آذري گندم گل He IT, ES 1300

 44 Centaurea virgata Lam.

1600 IT He گل گندم بوتهاي

 جنگلي گندم گل He IT 1600 Centaurea zuvandica (Sosn.)

Sosn.

45

كاسني He IT, ES 1320 *

Cichorium intybus L 46 .

بررسي فلور، شكل زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه جنوب غربي كوه ديوري / 29

91 بهار / اول شماره / سوم سال

Th IT 1420

كنگرسفيد

( غز )گل

47 Cirsium echinus (M.B) Hand.-Mzt

مقدس خار Th IT 1160 *

Cnicus benedictus L 48 .

 49 Cousinia gigantolepis Rech. f. سبلاني هزارخار He Endem 1400

 50 Cousinia nekarmanica Rech.f.

 نكارمني هزارخار Th Endem 1300

He Endem 1350

ريش قوش

توچالي

Crepis heterotricha DC. subsp.

lobata Babcock.

51

1250 IT, ES,

Med Th فندق سياه Crupina crupinastrum (Moris)

Vis.

52

He IT, ES 1400

شكرتيغال نيش

دار، توپوز

53 Echinops pungens Trautv.

Th IT 1350

گونهاي

گارهاديولوس

Garhadiolous angulosus

Jaub.&Spach.

54

He IT, ES 1600

علف قوش

قدبلند

55 Hieracium procerum Fries.

He IT, ES 1400

مصفاي چشم

مسيح

56 Inula oculus- christi L.

 ظريف پاي هزار Cr IT 1500 Koelpinia tenuissima Pavl. et

Lipsch.

57

 زبر شيردندان He IT, ES 1140 Leontodon asperrimus (Willd)

Boiss.ex Ball.

58

He IT 1380

خارپنبه

ناجورخار، كنگر

دشتي

Onopordon heteracanthum C. A.

Mey.

59

 60 Picnomon acama L.

 خار زرد Th IT, Med 1230

61 Riechardia glauca Matthews He IT 1430

He Endem 1450

شنگ اسبي

لرستاني

62 Scorzonera luristanica Rech.f.

He IT, ES 1400

گل گندمي

شاهويي

63 Serratula haussknechtii Boiss.

He IT 1300

كاهوصخرهاي

بنفش

Steptorrhamphus tuberosus (Jecq.)

Grossh.

64

1200 IT, ES,

Med Th

گل قاصد نوك

كوتاه

Taraxacum brevirostre Hand.-

Mzt.

65

 66 Tragopogon caricifolius Boiss.

1150 Endem Th شنگ ني مانند

 67 Xanthium spinosum L.

 مستونك خار Th IT, Med 1200

68 Xeranthemum squarrosum Boiss.

 صحرايي عروس Th IT 1700

Convolvulus lineatus L.

 پاكوتاه پيچك Th IT 1500

Convolvulaceae

69 (D)

Cornus australis C.A. Mey.

 سياه ال Ph IT, ES 1750

Cornaceae (D)

70

اخته زغال Ph IT, ES 1600 *

Cornus mas 71 L.

72 Corylaceae (D) Carpinus betulus L.

 ممرز - اولاس Ph IT, ES 1400

73 Crassulaceae (D) Sedum tenellum M. B.

 نازك ناز He IT, ES 1800

30 / مختار حسنزاده كلالق، فرهاد فرحوش و فاطمه خوشبخت

91 بهار / اول شماره / سوم سال

1200 IT, ES,

Med

 Th آتشين عربي

Aethionema arabicum (L.)

Andrz.ex DC.

Cruciferae (D)

(Beassicaceae)

74

 75 Bunias orientalis L.

 تپه خردل He IT 1150

Th IT, ES 1320

گوش خرگوش

گرزي

Conringia perfoliata (C.A.Mey)

Busch.

76

77 Descurainia sophia(L.) Schur.

1130 IT Th خاك شير ايراني

78 Hesperis persica Boiss.

1250 IT He شب بوي ايراني

 آذربايجاني وسمه He IT 1150 Isatis cappadocica Desv. subsp.

Cappadocica.

79

اوتي بولاغ He IT, ES 1150 *

Nasturtium Officinale (L.) R.Br 80 .

81 Sisymbrium loeselii L. تلخ خاكشير Th IT 1200

82 Turritis glabra L. مناري He IT, Med 1300

83 Cucurbitaceae (D) Bryonia aspera Stev. ex Ledeb.

 زبر فاشراي He IT 1400

Carex nigra (L.) Reichard.

 جگن He IT 1300

Cyperaceae (M)

 84

85 Carex pseudofoetida Kukenth.

1300 IT Th گونه اي جگن

Andrachne aspera Spreng. زبر بياياني ناز He IT 1500

 Euphorbiaceae (D)

86

87 Euphorbia virgata Waldst. & Kit. فرقاني فرفيون He IT 1250

 اوري Ph IT, ES 1700 Quercus macranthera Fisch. et

Mey

88 Fagaceae (D)

Cr IT, ES 1600

بهارك برگ

باريك

Corydalis angustifolia (M. B) Dc.

Fumariaceae (D)

89

90 Corydalis hyrcanica Wendelbo.

 خزري بهارك Cr IT, ES 1600

Cr IT, ES 1600

شاه تره بي

* كاسبرگ

91 Fumaria asepala Boiss.

Erodium cicutarium (L.) L' Hert.

 ساعتي علف Th IT 1250

Geraniaceae (D)

92

Th IT, ES 1300

سوزن چوپان

ايراني

Geranium persicum SchonbeckTemesy.

93

Th IT, ES 1250

سوزن چوپان

برازجاني

94 Geranium trilophum Boiss.

Th IT, ES 1250

سوزن چوپان

غده دار،

گزنگولو

95 Geranium tuberosum L.

Th IT 1400

گندم نياي سه

لايه

Aegilops triuncialis L.

Poaceae (M)

(Gramineae)

96

Cr IT, ES 1450

چمن گندمي

 شانهاي

97 Agrropyron repens(L.) P.Beauv.

Cr IT 1200

چمن گندمي

كركدار

Agropyron trichophorum (Link)

Richter.

98

Th IT, ES 1200

دم روباهي

صحرايي

99 Alopecurus mysuroides Hudson.

يولاف Th IT, ES 1300 *

Avena sterilis 97 L.

بررسي فلور، شكل زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه جنوب غربي كوه ديوري / 31

91 بهار / اول شماره / سوم سال

Th ES 1300

علف بام، دم

روباه بامي

100 Bromus tecturum L.

 101 Chloris virgata Swartz. سر پنجه علف He IT 1450

 102 Echinaria capitiata (L.) Desf.

 خارپشتي چمن Th IT, Med 1700

 103 Holcus halepensis. قياق He IT, ES 1200

 104 Hordeum glaucum Steud.

 هرز جو Th IT 1350

 بنفش جو He Es, Med 1200 Hordeum violaceum Boiss.et

Buhse.

 105

 ايراني چچم Th IT, Med 1300 Lolium persicum Boiss. et Hohen.

ex Boiss.

 106

 107 Melica persica Kunth. مليكا Cr IT 1250

Cr IT, Med 1450

ارزن چمني،

ارزن پريشان

108 Milium effusum L.

 109 Panicum repens.

 رونده ارزن He IT, ES 1250

 110 Pennisetum orientale Rich.

 پري ريش Cr IT, ES 1320

 وزه، ريشي چمن Th IT 1260 Polypogon monspeliensis (L.)

Desf.

 111

 بهشتي سبط He IT 1600 Stipagrostis paradisea (Edgew.)

De Winter.

 112

1325 IT He گل راعي زوفايي

Hypericum hyssopifolium Chaix.

Subsp. elongatum (Ledeb.)

Woron.

 113 Hypericaceae (M)

Crocus speciosus M. B.

 زيبا زعفران Th IT, ES 1240

Iridaceae (M)

 114

He IT, ES 1280

گلايول

شوردوست

Gladiolus halophilus Boiss. et

Heldr.

 115

 116 Iris paradoxa Stev. استثنايي زنبق He IT, ES 1360

 117 Iris psedocaucasica Grossh شفاف زنبق He IT, ES 1570

 118 Iris reticulata M. B.

 مشبك زنبق He IT, ES 1180

Cr ES 1320

سازوي شلاقي،

سوزي

119 Juncaceae (M) Juncus inflexus L.

Cr IT, ES 1400

لبديسي

منگولهاي

Ajuga camata Stapf.

Labiatae (D)

(Lamiaceae)

 120

شير اي دم گونه Th IT, ES 1550 Leonurus cardiaca L. subsp. *

Cardiaca.

 121

كنجده He ES 1390 Lallemantia iberica (Stev) F.et.

M.

 122

Cr ES 1300

فراسيون گل

ريز

*

Marrubium parviflorum Fisch. &

C. A. Mey.

 123

آبي پونه He IT, ES 1120 *

124 Mentha aquatica L.

He IT, Med 1300

مريم گلي

فلسطيني

125 Salvia palaestina Benth.

He IT 1400

مريم گلي پرچم

بلند

Salvia staminea Montbor Auch. ex

Benth.

 126

 127 Salvia verticillata L. بنفش گلي مريم He IT, ES 1500

32 / مختار حسنزاده كلالق، فرهاد فرحوش و فاطمه خوشبخت

91 بهار / اول شماره / سوم سال

آذربايجاني مرزه Th Endem 1200 *

128 Saturejea atropatana Bunge.

صخرهزي مرز Th IT 1150 Satureeja longiflora Boiss & *

Hausskn.

 129

سنبلهاي بشقابي Ch IT, ES 1400 Scutellaria pinnatifida Arth.et

Hamilt.

 130

زيبا سنبلهاي Ch IT, ES 1800 *

131 Stachys lavandulifolia Vahl.

پولك Ch IT, ES 1600 *

132 Stachys schlschlegleevii Sosn.

نخودي مريم Ch IT, Med 1400 *

133 Teucrium polium L.

Ch IT, ES 1300

آويشن،

كهليكاوتي

Thymus kotschyanus Boiss. et

Hohen.

 134

Allium rubellum M. B.

 صورتي پياز Cr IT, ES 1500

Liliaceae (M)

 135

Cr IT, ES 1450

* سريشك

 ،

گياه سريش

136 Asphodelus tenuifolius Cav.

137 Colchicum speciosum Steven. زيبا حسرت گل Cr IT, ES 1250

Cr IT, ES 1400

لاله واژگون

الوندي

138 Fritillaria olivieri Baker.

Cr IT, ES 1350

نجم طلايي

مشبك

139 Gagea reticulata (Pall) Schules.

Cr IT, ES 1350

نجم طلايي پايك

دار

140 Gagea stipiata Merckl. ex Bge.

قفقازي كلاغك Cr IT 1400 Muscari caucasicum (Griseb.)

Baker.

141

Cr IT 1500

كلاغك،

سرمه كلاغ

142 Muscari neglectum Guss.

مهرسليمان Cr IT, ES 1500 Polygonatum polyanthemum (M. *

B.) Link.

143

Cr IT, ES 1350

نجم آبي

نخجواني

144 Scilla diziensis Grossh

145 Tulipa schrenkii Regl. آذربايجاني لاله Cr IT, ES 1400

Linum album Kotschy.ex Boiss.

 هرز كتان Th IT 1420

Linaceae (D)

 146

كتان Th IT 1400 *

Linum usitatissimum L 147 .

Th IT, ES 1280

* پنيرك قرمز

،

سوربوني

148 Malvaceae (D) Malva sylvestris L.

Ficus carica L.

 انجير Ph IT, ES 1390

Moraceae (D)

 149

 150 Morus nigra L.

 توت شاه Ph IT 1480

 گنجشك زبان Ph IT, ES 1740 Fraxinus excelsior L. subsp.

coriariifolia (Scheele) E. Murray Oleaceae (D)

151

152 Jasminum fruticans L. زرد ياسمن Ph IT 1400

Cr IT, Med 1400

غده انگشتي

گرجي

Dactylorhiza romana (Seb.) Soo.

Subsp. georgia (Klinge) Soo.

Orchidaceae (M)

 153

 154 Ophrys apifera Hudson.

 ابرويي Cr IT 1355

 155 Ophrys scolopax Cav. كوهستاني ابرويي Cr IT 1340

 156 Orchis simia Lam.

 ميموني ثعلب Cr IT, Med 1400

Cr IT 1240

گل جاليز لوب

كركي

157 Orobanchaceae (D) Orobanche colestis(Rout) G.Beck

Th IT 1300

خشخاش

معمولي

Papaver commutatum Fisch.& C.

A. Mey

 158 Papaveraceae (D)

بررسي فلور، شكل زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه جنوب غربي كوه ديوري / 33

91 بهار / اول شماره / سوم سال

Th IT, ES 1280

خشخاش شرقي

*

159 Papaver orientale L.

Th IT 1300

گل عروسك

شقايق بنفش

160 Roemeria refracta DC.

Astragalus aureus Willd.

 گون قزل He Endem 1200

Papilionaceae (D)

(Fabaceae)

 161

 162 Astragalus microcephalus Willd.

 دانورك، گون Ch IT 1590

 163 Astragalus schahrudensis Bge.

 گون Ch IT 1400

Ph IT, ES 1150

دغدغك آسياي

صغير

164 Colutea cilicica Boiss.&Bal.

 165 Coronila varia L باغي يونجه He IT 1140

 166 Lathyrus inconspicus L.

 راست خلر Th IT, ES 1350

Th IT 14000

آهوماش

شوردوست

Lotus halophilus Boiss. et

Spruner.

 167

زرد يونجه Th IT 1500 *

Melilotus officinalis 168 (L.) Pall.

Ch IT, ES 1320

اسپرس كوهي،

تپاله گون

Onobrychis cornuta(L.) Desv.

subsp. cornuta

 169

 تالشي اسپرس He IT 1250 Onobrychis hohenackeriana C. A.

Mey

 170

He IT 1600

گونآساي

دماوندي ،

ناومنقاري

Oxytropis kotschyana Boiss. et

Hohen

 171

 172 Pisum sativum L.

 سبز نخود Th IT 1450

He IT, ES 1200

* شبدر خزنده

،

شبدر سفيد

173 Trifolium repens L.

1300 IT, ES,

Med Cr

* شبدر چمن زار

،

شبدر قرمز

174 Trifolium pratense L.

 خزري ماشك Th IT, ES 1400 Vicia hyrcanica Fisch.et C. A.

Mey

 175

Th IT, ES 1300

ماشك خارجي،

ماشك صحرايي

176 Vicia peregrine L.

 177 Vicia sativa L.

 ماشك He IT 1420

 178 Pedaliaceae (D) Sesamum indicum L.

 كنجد He IT 1450

Ph IT, ES 1120

كلاه ميرحسن

قفقازي

Acantholimon fominii Kusn.

Plumbaginaceae

(D)

 179

1180 IT, ES,

Med He

بارهنگ

* سرنيزهاي

180 Plantaginaceae (D) Plantago lanceolata L.

1325 IT, ES,

Med

* He شيرآور آناتولي

Polygala anatolica Boiss. et

Helder

 181 Polygalaceae (D)

Atraphaxis spinosa L.

 كاروانكش ph IT 1280

Polygonaceae (D)

 182

Th IT 1150

زلفعروسان،

هفت بند برگ

* بيدي

183 Polygonum lapathyfolium L.

 184 Rumex tuberosus L.

1190 IT He ترشك غده دار

 185 Primulaceae (D) Primula macrocalyx Bge.

 زرد پامچال He IT, ES 1150

Th IT 1250

آدونيس

* تابستاني

،

186 Ranunculaceae (D) Adonis aestivalis L.

34 / مختار حسنزاده كلالق، فرهاد فرحوش و فاطمه خوشبخت

91 بهار / اول شماره / سوم سال

جينلاله

 187 Anemone blanda Boiss.

 قفقازي آنمون Th IT 1250

Th IT 1200

زبان درقفاي

شرقي

Consolida orientalis (Gay.)

Schrod.

 188

Th IT 1380

زبان پس قفاي

كركي

Delphinium dasystachyum

Boiss.& Bal.

 189

Th IT 1400

زبانپس قفاي

 كمرنگ

190 Delphinium pallidiflorum Freyn.

 191 Ranunculus arvensis L.

 بياباني آلاله Th IT 1200

شيرازي آلاله Cr Endem 1180 *

Ranunculus farsicus Rech. Fr et

chaub.

 192

 193 Ranunculus oxyspermus Willd.

1250 IT Cr آلاله دانه تيز

Paliurus spina- christi Miller. تيكان قره Ph IT, ES 1600

Rhamnaceae )(D

 194

Ph IT, ES 1750

سياه تنگرس

* طبي

195 Rhamnus cathartica L.

Ph IT, ES 1680

سياه تنگرس،

خمير زال

Rhamnus pallasii Fisch et

C.A.Mey

 196

 بياباني ورث He IT 1400 Reseda aucheri Boiss. subsp.

transitoria Rech.f. Resedaceae (D)

 197

 198 Reseda lutea L.

 ورث He IT 1320

غافث He IT 1250 *

Agrimonia eupatoria L گلخله . ،

Rosaceae (D)

 199

 200 Amigdalus communis L.

 چغاله، بادام Ph IT 1240

Ph IT 1300

آلبالوي دانه ريز

*

(راناس )

Cerasus microcarpa (C. A. Mey)

Boiss.

 201

 202 Cerasus incana (Pall.) Spach.

 كوهي آلبالوي Ph IT 1400

 سياه شيرخشت Ph IT 1400 Cotoneaster melanocarpus

(Bunge.) Fischer.

 203

شرقي زالزالك Ph IT 1350 *

Crataegus orientalis Pall. ex M.

Bieb.

 204

Ch IT 1250

پنجه برگ

 ، پنج * راست

انگشت كوهي

205 Potentilla recta L.

كوهي آلوچه Ph IT 1420 *

Prunus spinosa 206 L.

 207 Pyrus salicifolia Pall.

 آرموتي داغ Ph IT 1310

وحشي نسترن Ph IT 1180 *

Rosa canina L 208 .

 درختي تمشك Ph IT 1130 Rubus anatolicus (Focke) Focke.

ex Hausskn.

 209

روباهي توت Cr IT, ES 1420 *

Sanguisorba minor Scop 210 .

 آلبالو ديو Ph IT 1450 Sorbus graeca (Spach.) Loddiges.

ex Schauer

 211

 212 Spirea crenata L.

 اسپيره Ph IT, ES 1460

Asperula odorata L.

 معطر زبرينه He IT 1680

Rubiaceae (D)

 213

 214 Callipeltis cucullaria (L.) Stev.

 سپر زيبا Th IT 1440

 شيرپنير اي گونه He IT 1310 Galium subvelutinum (DC.)

C.Koch.

 215

شيرپنير He IT 1440 *

Galium verum L 216 .

 217 Rutaceae (D) Dictamnus albus L. گياه ( ونك He IT, ES 1570

بررسي فلور، شكل زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه جنوب غربي كوه ديوري / 35

91 بهار / اول شماره / سوم سال

* شمعي)

 ميانهاي سدابي Ch Endem 1300 Haplophyllum laeviusculum C. C.

Townsend.

 218

سفيد بيد Ph IT, ES 1140 *

Salix alba L 219 Salicaceae (D) .

He IT, ES 1230

گل ميموني

 آذربايجاني Scrophularia azerbaijanica Grau

Scrophulariaceae

(D)

 220

 221 Verbascum orientale (L.) All. شرقي ماهور گل He IT, ES 1400

He IT, ES 1500

گل ماهور ارتفاع

پسند

 222 Verbascum oreophilum C. Koch

He IT, ES 1320

گل ماهور

تماشايي

223 Verbascum speciosum Schrad.

He IT, ES 1310

گل ماهور

آذربايجاني

224 Verbascum szovitsianum Boiss.

Th IT 1260

سيزاب تاج

خروسي

225 Veronica crista- galli Stev.

 226 Veronica farinosa Hausskn.

1180 IT Th سيزاب آرد آلود

بذرالبنچ Th IT 1430 *

Hyoscyamus niger L 227 Solanaceae (D) .

تا درخت Ph IT, ES 1300 *

Celtis caucasica Willd .

Ulmaceae (D)

 228

قرهآغاج Ph IT, ES 1740 *

Ulmus minor 229 Miller.

1150 IT, ES,

Med

* Cosm گزنه دو پايه

Urtica dioica L 230 Urticaceae (D) .

پسند شاه He IT 1250 *

Verbena officinalis 231 Verbenaceae (D) L.

معطر بنفشه Cr IT 1190 *

Viola odorata L 232 Violaceae (D) .

بحث و نتيجهگيري

فلور منطقه جنوب غربي كوه ديوري (كليبر) در

پژوهش حاضر مطالعه شده است. تعداد 239 گونه

متعلق به 183 جنس و 59 خانواده بر اساس نتايج

شناسايي شدند كه بيانگر فلور غني منطقه مطالعاتي با

توجه به وسعت آن ميباشد. خانوادههاي كاسني،

پروانهواران، غلات، گلسرخ و نعناع نسبت به ساير

خانوادهها سهم بيشتري در فلور منطقه دارند كه اين

خانوادهها جزء غنيترين خانوادههاي گياهي ايران به

شمار ميروند .

مطابق مطالعات انجام شده توسط اسدي Assadi

(1987 و 1988 (و Hamzehee و همكاران (2010 (

در مجموع 1067 گونه گياهي در 451 جنس و 89

خانواده از منطقه حفاظت شده ارسباران گزارش است

كه شباهت نسبتا بالايي با پوشش گياهي در منطقه

مطالعاتي پژوهش حاضر نشان ميدهد كه در مجاورت

منطقه حفاظت شده ارسباران قرار دارد .

شرايط اقليمي در يك منطقه ارتباط تنگاتنگي با

طيف زيستي آن منطقه دارد، به طوري كه همواره

اشكال زيستي به صورت معياري براي توصيف آن

مناطق مورد استفاده قرار ميگيرد (1934,Raunkier .(

طبق تقسيمبنديهاي انجام شده بر اساس سيستم

رانكيه و محاسبات صورت گرفته، هميكريپتوفيتها

با داشتن 37، ها درصد سهم از تعداد كل گونه شكل

غالب زيستي غالب گونهها را در منطقه تشكيل

 ميدهند كه تا حدود زيادي با مطالعه انجام شده

توسط Hamzehee و همكاران (2010 (مطابقت دارد .

وجود درصد بالايي از هميكريپتوفيتها در

منطقه كه يكي از ويژگيهاي مناطق معتدله مرطوب به

شمار ميآيد، نشاندهنده اقليم غالب سرد كوهستاني

36 / مختار حسنزاده كلالق، فرهاد فرحوش و فاطمه خوشبخت

91 بهار / اول شماره / سوم سال

در منطقه ميباشد. تروفيتها با 27 درصد از نظر

فراواني در رديف بعدي قرار دارند. فراواني تروفيتها

به عواملي مانند مداخله انسان مربوط شده كه باعث

كاهش انبوهي گياهان و افزايش فرصت براي توسعه

گياهان يكساله ميشود. هميكريپتوفيتها و

فانروفيتها در مجموع 52 درصد از گونههاي گياهي

منطقه را شامل ميشوند كه نشان دهنده وجود شرايط

اقليمي مناسب براي رويشهاي مناطق معتدله است.

كمترين سهم از گونههاي گياهي منطقه متعلق به

كامفيتها با 4 درصد است. نتايج به دست آمده از

مطالعه شكل زيستي منطقه جنوبغربي كوه ديوري،

تشابه زيادي با نتايج مطالعات انجام گرفته توسط

Hamzehee و همكاران (2010 (دارد كه شكل زيستي

هميكريپتوفيتها و تروفيت در هر دو منطقه شكل

زيستي غالب ميباشد .

تعداد 10 گونه اندميك ايران با استفاده از منابع

موجود (مظفريان، 1392 ؛ ,Jamzad & Jalili

1999؛1988-1963, Rechinger (در منطقه مورد

مطالعه رويش دارند كه عبارتند از : Tragopogon

Cousinia ،Cousinia gigantolepis ،caricifolius

Ranunculus ،Crepis heterotricha ،nekarmanica

Vincetoxicum pumilum aureus ،farsicus farsicus

(متعلق به خانواده كاسني) و Scorzonera

 و Saturejea atropatana ،luristanica

laeviusculum Haplophyllum ) متعلق به ساير

ها خانواده ). فلور منطقه جنوبغربي كوه ديوري بر

اساس اطلاعات جمعآوري شده متعلق به يك ناحيه

جغرافيايي گياهي است .

عناصر ايران–توراني /3 با 47 درصد در رتبه

نخست قرار دارد. درصد زياد گونههاي ايران- توراني

 به سبب افزايش ارتفاع در منطقه است. بيش از نيمي

 از گونههاي شناسايي شده /7 )52 درصد بر) اساس

نتايج داراي پراكنش دو يا چند ناحيهاي بوده كه اين

امر نشاندهنده همپوشاني چند ناحيه جغرافيايي گياهي

در اين منطقه ميباشد ( 2010., al et Hamzehee( .

منطقه جنوبغربي كوه ديوري به علت وجود تعدادي

از عوامل مخرب ناشي از دخالتهاي بيرويه انسان

شامل قطع درختان براي توليد سوخت، تبديل اراضي

جنگلي به زراعي، چراي مفرط و به ويژه حضور

 زبالههاي شهري به دليل عدم مديريت صحيح در

جلوگيري از پخش و انهدام آنها تخريب شدهاند.

برخي گونههاي خرابهروي در منطقه عبارتند از :

 ،Cichorium intybus ،Achillea millefolium

 ،Melilotus officinalis ،Marrubium parviflorum

Bromus ،Urtica dioica ،Plantago lanceolata

Crataegus ،Stachys schlschlegleevii ،tecturum

 . orientalis

ميزان در مخاطره بودن گونهها بر اساس مطالعه و

بررسي گونههاي گياهي داخل قطعات نمونه

جامعهشناسي گياهي صورت گرفته كه ميزان فراواني

در بين قطعات نمونه نيز اساس ردهبندي گونههاي

گياهي در خطر انقراض (Endangered (بود.

گونههايي با فراواني 1-3 به اين ترتيب تحت

گونههاي در معرض خطر در نظر گرفته شدند. تعداد

 27 گونه /2 )11 درصد) از مجموع 239 گونه شناسايي

شده به عنوان گونههاي در خطر انقراش در نظر گرفته

شدند. كه اسامي آنها عبارت از Juniperus

، Acer campestre Cotinus coggygria ، communis

 Iris ،Cornus australis ،Anchusa italica

Plantago ، Stachys lavandulifolia ، paradoxa

، Salix alba ،Ulmus minor ،lanceolata

Pyrus ،Rosa canina ،Dictamnus albus

Orchis ، Astragalus microcephalus ، salicifolia

، Cotinus coggygria ، Lonicera iberica ، simia

، Andrachne aspera ،Prangos ferulacea

 Prunus ،Fraxinus excelsior ، Orobanche colestis

بررسي فلور، شكل زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه جنوب غربي كوه ديوري / 37

91 بهار / اول شماره / سوم سال

Ophrys ،Dactylorhiza romana ،spinosa

بود .Celtis caucasica و Ophrys apifera ، scolopax

از آنجايي كه برنامهريزيهاي زيستمحيطي براي

هر منطقه بدون شناخت وضـعيت پوشـش گيـاهي آن

منطقه و تنوع گونههاي آن جوامع امكانپـذير نيسـت ،

بررسي گياهان نه فقط از حيث ماهيت آنها و بلكـه بـه

عنوان عوامل تعديل كننده شرايط محيط زندگي آدمـي

به ويژه در برنامهريزيهاي توسعه و عمران بسيار مهم

و حائز اهميت است. بر اين اسـاس مـي تـوان بعضـي

 ها گونه به ويژه گونههاي درختي در معـرض انقـراض

 را در منطقــه شناســايي و بــراي تعــديل آب و هــوا،

جلوگيري از فرسايش و ايجاد مناظر زيبا تكثير نم .ود

تشكر و قدرداني

نگارندگان بدين وسيله مراتب سپاس و قدرداني

خود از دكتر حبيب منافي و مرحوم دكتر حسن

حكمتشعار كه در مراحل شناسايي و نامگذاري

گياهان صميمانه همكاري نمودهاند را اعلام مينمايند .

منابع

الهيان، م. (1387 (طبقهبندي اكوسيستم جنگلي ارسباران بـا

روش بايوژئوكليماتيك، پايـان نامـه كارشناسـي ارشـد

رشته مهندسـي منـابع طبيعـي جنگـل داري، دانشـكده

كشاورزي، دانشگاه آزاد اسلامي چالوس، 163 صفحه.

باغستاني ميبدي، ن. (1375 (روابط پوشش گياهي و خـاك

در اراضي مرتعـي خشـك و نيمـه خشـك (ترجمـه ).

انتشارات موسسه تحقيقات جنگلهـا و مراتـع كشـور .

نشريهي شمارهي 146 .تهران، 48 صفحه .

 بينام (1389 (مطالعات آبخيزداري ورزقان. اداره كل منـابع

طبيعي و آبخيزداري استان آذربايجانشرقي. تبريـز، 65

صفحه .

رسـتمي، ح.(1384 (معرفـي و شناسـايي گياهـان خـانواده

Apiaceae در اسـتان آذربايجـان شـرقي، پايـان نامـه

كارشناسي ارشد رشته علـوم گيـاهي، دانشـگاه تبريـز .

153 صفحه.

زرگري، ع. (1375 (گياهان دارويـي جلـد . 1-5 انتشـارات

دانشگاه تهران. تهران، 976 صفحه .

طاعينيـا، ف .(1389 (بررسـي فلوريسـتيك منطقـه آبشـار

سلوك، پاياننامه كارشناسي ارشد رشته علـوم گيـاهي،

دانشكده تحصـيلات تكميلـي، دان شـگاه آزاد اسـلامي

مرند. 182 صفحه .

قهرمان، ا. (1386-1357 (فلور رنگي ايران. جلدهاي . 1-26

انتشارات مؤسسه تحقيقات جنگلهـا و مراتـع كشـور .

تهران، 650 صفحه.

كاشيپزها، ا.ح، عصري، ي. و مرادي، ح،ر. (1383 (معرفي

فلور، شكل زيستي و پراكنش جغرافيايي گياهان منطقه

باغ شاد . مجله پژوهش و سـازندگي در منـابع طبيعـي،

. 103 95- 63 :

مبين، ص. (1359 (رستنيهاي ايران، جلـد . 1-4 انتشـارات

دانشگاه تهران. تهران، 919 صفحه .

مظفريان، و. (1392 (فرهنگ نامهاي گياهـان ايـران . چـاپ

فرهنگ معاصر. تهران. 671 صفحه .

معصومي، ع. (1384-1365 (گـون هـاي ايـران . جلـد . 1-3

مؤسسه تحقيقـات جنگـل هـا و مراتـع . تهـران، 1179

صفحه .

يوسفي، م. (1388 (فلور ايران. انتشارات دانشگاه پيام نـور .

227 صفحه .